اصطلاحات حقوقی قراردادها اگر به‌درستی فهمیده نشوند، ممکن است عواقب حقوقی سنگینی برای طرفین به همراه داشته باشند. برای مثال، کلماتی مانند «فسخ»، «انفساخ»، یا «بطلان» شاید ساده به نظر برسند، اما هرکدام معنای خاصی در قانون دارند و اثرات متفاوتی روی قرارداد می‌گذارند.

در این مقاله قصد داریم پرکاربردترین و مهم‌ترین اصطلاحات حقوقی مربوط به قراردادها در حقوق ایران را بررسی کنیم. تمرکز ما بر اصطلاحاتی است که در قراردادهای مختلف در ایران رایج بوده و در دادگاه‌ها و دعاوی حقوقی نیز مورد استناد قرار می‌گیرند. همچنین تمامی این اصطلاحات در یک فایل PDF نیز جمع‌آوری خواهد شد که می‌توانید آن را به‌راحتی از طریق همین مقاله دانلود کنید.

---

۱. قرارداد چیست؟

در ابتدایی‌ترین تعریف، قرارداد توافقی است میان دو یا چند نفر برای انجام یا عدم انجام یک کار مشخص. بر اساس ماده ۱۸۳ قانون مدنی ایران:

«عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آن‌ها باشد.»

یعنی وقتی دو نفر تصمیم می‌گیرند کاری را باهم انجام دهند و این تصمیم را به شکل رسمی و قانونی ثبت می‌کنند، وارد دنیای قرارداد شده‌اند. در حقوق ایران، قراردادها می‌توانند مکتوب یا شفاهی باشند، اگرچه شکل مکتوب آن به‌مراتب معتبرتر و قابل استنادتر است.

قراردادها می‌توانند در قالب‌های مختلفی بسته شوند؛ مثل قرارداد خرید و فروش، اجاره، شراکت، پیمانکاری، استخدام و ده‌ها نوع دیگر. هرکدام از این قراردادها قواعد خاص خود را دارند، اما همگی تابع اصول کلی قانون مدنی ایران هستند.

نکته مهمی که نباید از آن غافل شد این است که یک قرارداد تنها زمانی معتبر و لازم‌الاجراست که شرایط صحت عقد در آن رعایت شده باشد. یعنی:

1. قصد و رضای طرفین وجود داشته باشد.

2. طرفین اهلیت داشته باشند.

3. موضوع قرارداد معین و مشروع باشد.

4. جهت قرارداد مشروع باشد.

اگر هرکدام از این موارد دچار خدشه شوند، قرارداد ممکن است باطل یا غیرقابل اجرا شود.

---

 

ردیف	اصطلاحات حقوقی قرارداد	توضیح کوتاه
1	قرارداد	توافق الزام‌آور میان دو یا چند نفر با هدف ایجاد تعهد قانونی.
2	عقود لازم و جایز	عقود لازم قابل فسخ یک‌طرفه نیستند، عقود جایز قابل فسخ توسط هر طرف هستند.
3	فسخ	پایان قرارداد به‌صورت ارادی توسط یکی از طرفین تحت شرایط خاص.
4	انفساخ	پایان خودکار قرارداد بدون دخالت ارادی طرفین.
5	بطلان قرارداد	عدم اعتبار قانونی قرارداد به دلیل فقدان شرایط صحت.
6	معامله فضولی	انجام معامله بر مال دیگری بدون اجازه یا نمایندگی قانونی.
7	اسقاط کافه خیارات	صرف‌نظر کردن طرفین از تمامی اختیارات قانونی برای فسخ.
8	اهلیت طرفین	توانایی قانونی طرفین برای انعقاد و اجرای قرارداد.
9	شرایط صحت قرارداد	چهار شرط اصلی برای اعتبار قرارداد طبق ماده 190 قانون مدنی.
10	شرط ضمن عقد	تعهد یا شرط خاصی که در متن قرارداد گنجانده می‌شود.
11	اکراه	وادار کردن شخص به انعقاد قرارداد تحت تهدید یا فشار.
12	تدلیس	فریب عمدی یکی از طرفین برای ترغیب به قرارداد.
13	فورس ماژور	رویدادهای غیرقابل کنترل که اجرای تعهد را غیرممکن می‌کند.
14	خیارات قانونی	حقوق قانونی فسخ قرارداد در شرایط خاص مانند عیب یا تدلیس.
15	وجه التزام	مبلغ تعیین‌شده برای جبران خسارت در صورت تخلف از قرارداد.
16	شروط فسخ	بندهایی که به طرفین اجازه فسخ در شرایط خاص را می‌دهند.
17	عقد صوری	قراردادی که در ظاهر بسته می‌شود ولی طرفین قصد واقعی ندارند.
18	عقد معلق	قراردادی که اجرای آن منوط به تحقق شرطی خاص است.
19	قرارداد الحاقی	قراردادی از پیش تنظیم‌شده که امکان مذاکره روی بندها وجود ندارد.
20	قرارداد نامشروع	قراردادی با هدف یا موضوع غیرقانونی که فاقد اعتبار است.
21	داوری	شیوه جایگزین دادگاه برای حل اختلاف از طریق داور منتخب.
22	نفع مشروع	وجود دلیل قانونی و مشروع برای ورود در قرارداد.
23	اراده مشترک	توافق واقعی و آگاهانه طرفین برای بستن قرارداد.
24	تفاهم‌نامه	سند غیرالزام‌آور برای تعیین کلیات همکاری قبل از قرارداد اصلی.
25	اصل حاکمیت اراده	آزادی طرفین در تعیین نوع و مفاد قرارداد، در چارچوب قانون.

۲. اقسام قراردادها

در حقوق ایران، قراردادها را از چند منظر مختلف می‌توان دسته‌بندی کرد. این دسته‌بندی‌ها کمک می‌کنند تا ماهیت و قواعد هر نوع قرارداد را بهتر درک کنیم. مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌ها عبارتند از:

الف) عقود معین و عقود نامعین

• عقود معین آن دسته از قراردادهایی هستند که قانون‌گذار درباره آن‌ها به‌صورت مشخص مقررات تعیین کرده است؛ مانند عقد بیع (خرید و فروش)، اجاره، هبه، صلح و…

• عقود نامعین قراردادهایی‌اند که در قانون به‌صورت مشخص نام برده نشده‌اند، اما افراد می‌توانند طبق اصل آزادی قراردادها، بر اساس نیاز خود و با رعایت اصول کلی، آن‌ها را منعقد کنند. مثلاً قرارداد طراحی وب‌سایت، پشتیبانی فنی یا مشاوره کسب‌وکار، از جمله این نوع قراردادها هستند.

ب) عقود لازم و عقود جایز

• عقد لازم قراردادی است که هیچ‌یک از طرفین حق بر هم زدن آن را ندارند مگر در موارد خاصی مثل وجود خیار یا تراضی طرفین. مثال: قرارداد خرید ملک.

• عقد جایز قراردادی است که هرکدام از طرفین هر زمان بخواهند می‌توانند آن را فسخ کنند. مثال: عقد وکالت.

شناخت نوع قرارداد اهمیت زیادی دارد؛ چون مشخص می‌کند که آیا می‌توان به‌راحتی از آن خارج شد یا خیر، و چه راهکارهای قانونی برای فسخ یا انحلال آن وجود دارد.

---

۳. فسخ قرارداد

فسخ یعنی پایان دادن به قرارداد توسط یکی از طرفین یا هر دو، طبق شرایط خاصی که در قانون یا قرارداد پیش‌بینی شده است. در حقوق ایران، فسخ یکی از رایج‌ترین راه‌های خاتمه دادن به قرارداد است، اما باید دقت کرد که همیشه نمی‌توان بدون دلیل قانونی یا توافق قبلی، قرارداد را فسخ کرد.

شرایط فسخ:

1. وجود خیار قانونی یا قراردادی: در بسیاری از قراردادها، خیاراتی مانند خیار عیب، خیار تدلیس یا خیار شرط پیش‌بینی می‌شود که بر اساس آن‌ها، یکی از طرفین می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

2. تخلف طرف مقابل: اگر یکی از طرفین تعهدات خود را انجام ندهد، طرف مقابل می‌تواند قرارداد را فسخ کند.

3. پیش‌بینی فسخ در قرارداد: برخی قراردادها بند خاصی برای فسخ دارند که شرایط و مراحل آن را توضیح می‌دهد.

آثار فسخ:

• قرارداد به حالت قبل از انعقاد بازمی‌گردد.

• تعهدات دو طرف ساقط می‌شود.

• اگر چیزی رد و بدل شده باشد، باید به حالت اول بازگردد (اصل تملک معکوس).

فسخ یکی از مهم‌ترین اصطلاحات حقوقی است که اگر به‌درستی در قرارداد درج شود، می‌تواند از بسیاری از مشکلات حقوقی جلوگیری کند.

---

۴. انفساخ قرارداد

در مقابل فسخ که یک عمل ارادی و یک‌طرفه یا توافقی است، انفساخ به معنی انحلال خودبه‌خودی قرارداد به دلایلی است که خارج از اراده طرفین باشد. یعنی بدون اینکه کسی بخواهد، قرارداد از بین می‌رود.

دلایل رایج انفساخ:

1. فوت یا حجر یکی از طرفین در عقود جایز مانند وکالت.

2. اتمام مدت قرارداد بدون تمدید آن.

3. از بین رفتن موضوع قرارداد؛ مثلاً اگر قرار بود یک دستگاه خاص به فروش برسد و آن دستگاه پیش از تحویل از بین برود.

انفساخ برخلاف فسخ، نیاز به اعلام یا تصمیم ندارد. این موضوع در برخی قراردادها مانند عقد وکالت بسیار شایع است. برای همین توصیه می‌شود که همیشه در قراردادها به امکان انفساخ و نحوه مدیریت آن توجه شود.

---

۵. بطلان قرارداد

بطلان یعنی قرارداد از ابتدا هیچ اثری نداشته و به‌اصطلاح “از بیخ و بن” باطل است. این با فسخ یا انفساخ فرق دارد. در فسخ، قرارداد از زمان فسخ بی‌اثر می‌شود، ولی در بطلان، قرارداد از همان ابتدا فاقد اعتبار است.

دلایل بطلان:

1. عدم اهلیت طرفین (مثلاً صغیر یا مجنون بودن یکی از طرفین)

2. فقدان قصد یا رضا (مثلاً در صورت اکراه شدید)

3. نامشروع بودن موضوع قرارداد (مانند خرید و فروش مواد مخدر)

4. نبودن شرایط اساسی صحت قرارداد (بر اساس ماده ۱۹۰ قانون مدنی)

آثار بطلان:

• هیچ تعهدی برای طرفین ایجاد نمی‌شود.

• اگر پول یا مالی رد و بدل شده، باید بازگردانده شود.

• دادگاه‌ها بطلان را رأساً یا به درخواست طرفین اعلام می‌کنند.

تشخیص بطلان قرارداد از موارد حساس و تخصصی است و نیاز به بررسی دقیق مفاد و شرایط قرارداد دارد.

۶. معامله فضولی

یکی از مفاهیم نسبتاً پیچیده اما مهم در حقوق قراردادها، معامله فضولی است. در این حالت، فردی بدون اینکه مالک مال باشد یا بدون داشتن نمایندگی از مالک، اقدام به انجام معامله برای مال دیگری می‌کند. در واقع او “فضولی” در معامله است، یعنی دخالت‌کننده‌ای بی‌اجازه.

مثال ساده:

فرض کنید فردی خودروی برادرش را بدون اطلاع او به فروش می‌گذارد و قرارداد فروش با شخصی امضا می‌کند. این نوع معامله فضولی است، چون فروشنده در این معامله صاحب مال نبوده یا وکالت قانونی نداشته است.

وضعیت حقوقی معامله فضولی:

طبق ماده ۲۴۷ قانون مدنی، معامله فضولی “غیرنافذ” است، یعنی تا زمانی که مالک اصلی (یا کسی که حق تصمیم‌گیری دارد) آن را “تنفیذ” نکند، بی‌اثر است. اگر مالک، معامله را تنفیذ کند، معامله از ابتدا درست تلقی می‌شود. اگر رد کند، معامله باطل خواهد شد.

نکات مهم:

• شخص خریدار باید بداند که فروشنده فضولی است تا بتواند از حق خود دفاع کند.

• اگر خریدار ناآگاهانه وارد چنین معامله‌ای شود، می‌تواند برای ضرر و زیان، به فضول رجوع کند.

• معامله فضولی ممکن است حتی برای مالی باشد که شخص فضول، خودش مالک آن نیست، اما بعداً مالک شود. در این حالت اگر مالکیت در آینده به او برسد، معامله نافذ خواهد شد.

این اصطلاح از آن دسته مفاهیمی است که در دعاوی مربوط به معاملات املاک و خودروها زیاد مطرح می‌شود.

---

۷. اسقاط کافه خیارات

اصطلاحی بسیار رایج در قراردادهای رسمی و حقوقی، “اسقاط کافه خیارات” است. این عبارت به این معنی است که طرفین قرارداد، به صورت صریح تمامی “خیارات” قانونی خود را از ابتدا ساقط می‌کنند.

منظور از خیار چیست؟

“خیار” یعنی حق فسخ قرارداد در شرایط خاص. قانون برای حمایت از طرفین، انواع مختلفی از خیارات را پیش‌بینی کرده که در شرایط خاص، به آن‌ها اجازه فسخ می‌دهد.

خیارات رایج:

• خیار عیب

• خیار شرط

• خیار تدلیس

• خیار تاخیر ثمن

• خیار غبن

وقتی در قرارداد می‌نویسند: “اسقاط کافه خیارات ولو خیار غبن فاحش”، یعنی حتی اگر یکی از طرفین متضرر هم شود (مثلاً قیمت واقعی را نداند)، دیگر نمی‌تواند قرارداد را فسخ کند.

چرا این عبارت اهمیت دارد؟

• موجب قطع دعوی و اختلافات آینده می‌شود.

• قرارداد را از جهت حقوقی محکم‌تر می‌کند.

• اما در برخی موارد ممکن است برای طرف ضعیف‌تر ناعادلانه باشد.

اگر طرفی در معامله آگاهی حقوقی کافی نداشته باشد و این عبارت را امضا کند، ممکن است راه بازگشتی برایش باقی نماند. بنابراین باید در درج یا قبول این بند دقت کافی شود.

---

۸. اهلیت طرفین قرارداد

اهلیت یعنی توانایی قانونی برای انعقاد و اجرای قرارداد. در حقوق ایران، هر فردی برای اینکه بتواند به‌طور مستقل قراردادی را منعقد کند، باید اهلیت قانونی داشته باشد.

انواع اهلیت:

1. اهلیت تمتع: یعنی توانایی داشتن حق (همه انسان‌ها از بدو تولد تا مرگ دارند).

2. اهلیت استیفاء: یعنی توانایی اجرای حق (مثلاً بستن قرارداد، فروش مال و…)

برای داشتن اهلیت استیفاء در قرارداد، شرایط زیر لازم است:

• بلوغ (بر اساس فقه شیعه: ۱۵ سال قمری برای پسر و ۹ سال قمری برای دختر)

• عقل (فرد نباید مجنون یا در وضعیت روانی نامتعادل باشد)

• رشد (خصوصاً در امور مالی، فرد باید توانایی درک و مدیریت دارایی را داشته باشد)

عدم اهلیت چه اثری دارد؟

اگر طرف قرارداد اهلیت نداشته باشد، قرارداد باطل یا غیرنافذ خواهد بود. مثلاً اگر کودک بدون اجازه ولی قانونی، قرارداد فروش خانه ببندد، این قرارداد معتبر نیست مگر اینکه ولی آن را تأیید کند.

در بسیاری از پرونده‌های حقوقی، اختلاف بر سر این است که آیا یکی از طرفین در زمان بستن قرارداد، اهلیت لازم را داشته یا نه.

---

۹. شرایط صحت قرارداد

ماده ۱۹۰ قانون مدنی ایران، ستون فقرات حقوق قراردادهاست. بر اساس این ماده، برای صحت هر قراردادی چهار شرط اساسی لازم است:

1. قصد و رضا

2. اهلیت طرفین

3. موضوع معین

4. مشروعیت جهت معامله

اگر یکی از این شرایط وجود نداشته باشد، قرارداد یا باطل خواهد بود یا غیرنافذ.

۱. قصد و رضا:

هر دو طرف باید با آگاهی و آزادی اراده وارد قرارداد شوند. اگر کسی به زور، با فریب یا در شرایط خاصی مانند اکراه یا اشتباه قرارداد امضا کند، قصد و رضای واقعی وجود ندارد.

۲. اهلیت طرفین:

همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، هر کسی باید اهلیت قانونی داشته باشد.

۳. موضوع معین:

موضوع قرارداد باید مشخص، معلوم و ممکن‌الوقوع باشد. یعنی نباید درباره چیزی باشد که وجود ندارد یا وقوع آن غیرممکن است.

۴. جهت مشروع:

نیت طرفین از بستن قرارداد باید قانونی باشد. مثلاً اگر هدف پنهانی قرارداد قاچاق یا کلاهبرداری باشد، حتی اگر ظاهر قرارداد قانونی باشد، از نظر حقوقی باطل است.

اگر در هر قراردادی این چهار شرط رعایت شود، قرارداد از نظر حقوقی معتبر است و در صورت تخلف، قابلیت پیگیری قانونی خواهد داشت.

---

۱۰. شرط ضمن عقد

شرط ضمن عقد عبارتی است که طرفین در متن قرارداد می‌گنجانند تا چیزی را تضمین یا ملزم کنند که در ذات قرارداد نیامده، اما برای اجرای بهتر آن اهمیت دارد.

اقسام شرط ضمن عقد:

1. شرط فعل: تعهد به انجام یا ترک فعل مشخص. مثل اینکه فروشنده متعهد شود خانه را قبل از تحویل، بازسازی کند.

2. شرط صفت: مربوط به ویژگی مشخصی از موضوع قرارداد. مثلاً ماشینی که فروخته می‌شود، باید مدل ۲۰۲۲ باشد.

3. شرط نتیجه: شرطی که نتیجه‌ای خاص را در پی دارد؛ مانند اینکه شخصی با امضای قرارداد، وکالت از طرف مقابل داشته باشد.

شرط ضمن عقد باید:

• مشروع باشد.

• ممکن‌الوقوع باشد.

• غیرمخالف با قانون باشد.

اگر شرطی با قانون مخالف باشد یا انجام آن غیرممکن باشد، ممکن است موجب بطلان شرط یا حتی کل قرارداد شود. درنتیجه توصیه می‌شود هنگام درج شرط ضمن عقد، حتماً از مشاوره حقوقی بهره‌مند شوید.

۱۱. اکراه در قرارداد

اکراه یعنی شخصی تحت فشار روحی یا جسمی وادار به امضای قراردادی شود که در شرایط عادی آن را قبول نمی‌کرد. در حقوق ایران، اکراه یکی از مواردی است که رضایت واقعی را از بین می‌برد و در نتیجه ممکن است قرارداد را غیرنافذ کند.

تعریف قانونی:

مطابق ماده ۲۰۳ قانون مدنی:

“اکراه موجب عدم نفوذ معامله است اگرچه از طرف شخص خارجی غیر از متعاملین واقع شود.”

یعنی حتی اگر فشار از طرف کسی باشد که در قرارداد حضور ندارد، باز هم اکراه محسوب می‌شود.

شرایط تحقق اکراه:

1. وجود تهدید جدی: تهدید باید واقعی و جدی باشد، نه صرفاً گفتاری ساده.

2. قابل تأثیر بر اراده شخص: تهدید باید به‌گونه‌ای باشد که شخص عادی هم در همان شرایط مجبور به امضای قرارداد شود.

3. عدم رضایت واقعی: طرف قرارداد باید نشان دهد که اگر تهدید نبود، هرگز قرارداد را نمی‌پذیرفت.

آثار اکراه:

• قرارداد در این حالت “غیرنافذ” است؛ یعنی تا زمانی که طرف مکره (فردی که تحت اکراه بوده) آن را تأیید نکند، فاقد اثر است.

• اگر بعد از رفع اکراه، طرف قرارداد آن را قبول کند، قرارداد نافذ می‌شود.

در دعاوی حقوقی، اثبات اکراه بسیار دشوار است؛ چون باید ثابت شود که تهدید واقعی، مؤثر و قابل اعتنا بوده است. معمولاً دادگاه‌ها به شواهد خارجی، شهود و مدارک توجه زیادی دارند.

---

۱۲. تدلیس و فریب در قرارداد

تدلیس یعنی فریب عمدی یکی از طرفین قرارداد به‌گونه‌ای که دیگری را وادار به امضای قراردادی کند که در حالت عادی آن را نمی‌پذیرفت. این فریب می‌تواند با پنهان کردن واقعیت، ارائه اطلاعات دروغ یا بزرگ‌نمایی بیش از حد انجام شود.

تفاوت تدلیس با کلاهبرداری:

• تدلیس جنبه مدنی دارد و موضوع آن مربوط به قرارداد بین طرفین است.

• کلاهبرداری جنبه کیفری دارد و نیاز به اثبات سوءنیت مجرمانه دارد.

مثال:

اگر فروشنده خودروی تصادفی را رنگ‌آمیزی کرده و آن را به عنوان خودروی سالم بفروشد، این عمل تدلیس محسوب می‌شود.

آثار حقوقی تدلیس:

1. ایجاد حق فسخ برای طرف فریب‌خورده (خیار تدلیس)

2. مطالبه خسارت در صورت ورود ضرر

3. امکان شکایت کیفری در صورت همزمانی با جرم

در بسیاری از قراردادها، مخصوصاً در حوزه املاک یا خودرو، تدلیس شایع است. به همین دلیل طرفین باید پیش از امضای قرارداد، بررسی کامل از موضوع معامله انجام دهند (به‌ویژه با کمک کارشناسان رسمی).

---

۱۳. اثر قوه قاهره (فورس ماژور) در قرارداد

قوه قاهره یا “فورس ماژور” به رویدادهایی گفته می‌شود که خارج از کنترل طرفین بوده و باعث می‌شوند اجرای تعهدات قراردادی غیرممکن یا بسیار دشوار شود.

مثال‌هایی از فورس ماژور:

• وقوع زلزله یا سیل

• جنگ، شورش، یا تحریم

• اپیدمی یا همه‌گیری‌های گسترده (مثل کرونا)

در صورتی که فورس ماژور رخ دهد، ممکن است:

• اجرای قرارداد به تعویق بیفتد.

• تعهدات طرفین ساقط شود (در مواردی خاص).

• قرارداد به طور کلی منفسخ شود.

شرایط اثبات فورس ماژور:

1. غیرقابل پیش‌بینی بودن حادثه

2. غیرقابل اجتناب بودن اثر آن

3. ارتباط مستقیم حادثه با ناتوانی در اجرای تعهد

در اغلب قراردادهای بین‌المللی و حتی قراردادهای داخلی حرفه‌ای، بند فورس ماژور به صورت واضح تعریف می‌شود تا طرفین بدانند در صورت وقوع شرایط خاص چه باید بکنند.

---

۱۴. خیارات قانونی در قرارداد

خیار در لغت به معنی “اختیار” است و در حقوق ایران به حق قانونی فسخ قرارداد در شرایط خاص گفته می‌شود. خیارات یکی از ابزارهای مهم حمایت از طرفین در قراردادهاست.

مهم‌ترین انواع خیار:

1. خیار شرط: شرط فسخ قراردادی که در خود قرارداد گنجانده می‌شود.

2. خیار غبن: در صورتی که یکی از طرفین در معامله ضرر فاحش ببیند.

3. خیار تدلیس: در صورت فریب یکی از طرفین.

4. خیار عیب: اگر موضوع معامله دارای عیبی باشد که خریدار از آن بی‌اطلاع بوده است.

5. خیار تأخیر ثمن: اگر فروشنده مال را تحویل دهد ولی خریدار پول را در زمان مقرر پرداخت نکند.

6. خیار رویت و تخلف وصف: اگر کالا دیده شده و بعداً مشخص شود با آنچه گفته شده متفاوت است.

7. خیار مجلس: حق فسخ تا زمانی که طرفین از مجلس عقد جدا نشده‌اند.

نکات مهم:

• برخی از خیارات قابل اسقاط هستند، یعنی طرفین می‌توانند توافق کنند که از آن‌ها استفاده نکنند.

• بعضی از خیارات باید سریعاً اعمال شوند، در غیر این صورت از بین می‌روند.

شناخت خیارات کمک می‌کند تا اگر مشکلی در اجرای قرارداد پیش آمد، ابزار قانونی برای فسخ در اختیار باشد.

---

۱۵. وجه التزام

وجه التزام یک عبارت آشنا اما حقوقی در قراردادهاست. این عبارت به معنی مبلغی است که طرفین برای جبران خسارت در صورت تخلف از قرارداد تعیین می‌کنند.

انواع وجه التزام:

1. وجه التزام برای تأخیر در انجام تعهد: مثلاً اگر اجاره‌دهنده ملک را در موعد مقرر تحویل ندهد، موظف به پرداخت مبلغ مشخصی به مستأجر است.

2. وجه التزام برای عدم انجام تعهد: اگر طرفی اصلاً تعهد خود را انجام ندهد، باید مبلغی پرداخت کند.

3. وجه التزام برای فسخ یک‌طرفه قرارداد: در برخی قراردادها، برای جلوگیری از فسخ بی‌دلیل، وجه التزام تعیین می‌شود.

مزایای درج وجه التزام:

• کاهش ریسک قرارداد

• ایجاد ضمانت اجرایی قوی

• تعیین خسارت بدون نیاز به اثبات ضرر

نکته حقوقی:

دادگاه‌ها در برخی موارد ممکن است اگر وجه التزام بسیار زیاد یا غیرمنطقی باشد، آن را کاهش دهند یا اعمال نکنند. به همین دلیل، تعیین مبلغ باید متناسب و واقع‌بینانه باشد.

وجه التزام یکی از مهم‌ترین ابزارهای حقوقی برای اجرای قراردادهاست و اگر درست تنظیم شود، جلوی بسیاری از اختلافات را می‌گیرد.

---

۱۶. شروط فسخ و شرایط خاتمه قرارداد

در بسیاری از قراردادها، طرفین از همان ابتدا تمایل دارند راهی برای پایان دادن به قرارداد در صورت بروز مشکل در نظر بگیرند. اینجاست که شروط فسخ و خاتمه قرارداد وارد عمل می‌شوند.

شروط فسخ چیست؟

شروط فسخ بندهایی در متن قرارداد هستند که مشخص می‌کنند در چه شرایطی یکی از طرفین یا هر دو می‌توانند قرارداد را به صورت یک‌طرفه فسخ کنند. این شروط می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• عدم پرداخت در موعد مقرر

• تخلف از تعهدات اصلی قرارداد

• عدم ارائه تضمین یا ضمانت

• تأخیر بیش از مدت معین در انجام خدمات

مزایای شروط فسخ:

• شفافیت برای طرفین در مورد دلایل مجاز فسخ

• کاهش اختلافات بعدی

• تسریع در روند حل‌وفصل دعاوی

روش‌های خاتمه قرارداد:

1. انجام کامل تعهدات: وقتی طرفین همه وظایف خود را انجام می‌دهند، قرارداد به‌طور طبیعی خاتمه می‌یابد.

2. فسخ بر اساس شرط یا قانون: طرفین یا قانون مجوز فسخ را می‌دهند.

3. انفساخ خودکار: مثل پایان مدت قرارداد یا نابودی موضوع آن.

4. تراضی طرفین (اقاله): طرفین با رضایت متقابل، قرارداد را پایان می‌دهند.

توصیه می‌شود در هر قراردادی، بند مستقلی برای شرایط فسخ و خاتمه در نظر گرفته شود تا در زمان بروز اختلاف، مشکل حقوقی پیچیده‌ای ایجاد نشود.

---

۱۷. عقد صوری و قرارداد غیرواقعی

عقد صوری یعنی قراردادی که فقط در ظاهر بسته می‌شود اما در واقع، قصد جدی برای ایجاد تعهد وجود ندارد. این قراردادها معمولاً برای فرار از قانون یا پنهان‌سازی معاملات واقعی تنظیم می‌شوند.

مثال‌هایی از عقد صوری:

• فروش صوری ملک برای جلوگیری از توقیف توسط دادگاه

• تنظیم قرارداد اجاره به نام شخص دیگر برای فرار مالیاتی

وضعیت حقوقی عقد صوری:

اگر ثابت شود که قرارداد صوری بوده و طرفین قصد واقعی برای ایجاد تعهد نداشته‌اند، آن قرارداد از دید قانون باطل است. یعنی هیچ‌گونه اثر حقوقی ندارد و دادگاه آن را تأیید نخواهد کرد.

آثار و خطرات عقد صوری:

• بطلان قرارداد و بی‌اعتباری آن در دادگاه

• احتمال مجازات کیفری در صورت فرار مالیاتی یا تقلب

• امکان بی‌اعتمادی میان طرفین در آینده

عقد صوری ممکن است در نگاه اول به نفع یکی از طرفین باشد، اما معمولاً در درازمدت منجر به مشکلات حقوقی و حتی کیفری خواهد شد.

---

۱۸. تعلیق قرارداد

در برخی موارد، قرارداد با شرایط خاصی معلق می‌شود؛ یعنی اجرای مفاد آن تا تحقق یک شرط به حالت تعلیق درمی‌آید. به این نوع قرارداد، عقد معلق گفته می‌شود.

تفاوت عقد معلق با عقد منجز:

• عقد منجز: بدون وابستگی به شرط خاصی، بلافاصله لازم‌الاجراست.

• عقد معلق: اجرای آن منوط به تحقق شرطی در آینده است.

مثال:

قراردادی تنظیم می‌شود که در آن آمده: «در صورتی که شرکت در مناقصه برنده شود، قرارداد اجرا خواهد شد.» تا زمانی که این شرط محقق نشود، قرارداد اجرایی نیست.

وضعیت حقوقی عقد معلق:

• عقد معلق تا زمان تحقق شرط، فاقد آثار اجرایی است.

• اگر شرط هرگز تحقق نیابد، قرارداد از ابتدا بی‌اثر تلقی می‌شود.

• اگر شرط محقق شود، آثار قرارداد از زمان تحقق شرط آغاز می‌گردد.

تعلیق قرارداد ابزاری است برای کاهش ریسک در مواقعی که اجرای فوری قرارداد با تردید مواجه است، اما باید به‌درستی تنظیم شود تا مشکلات حقوقی به دنبال نداشته باشد.

---

۱۹. قراردادهای الحاقی

قرارداد الحاقی به نوعی از قرارداد گفته می‌شود که یکی از طرفین، شرایط را تعیین کرده و طرف مقابل صرفاً آن‌ها را قبول می‌کند یا نمی‌کند؛ بدون امکان تغییر یا مذاکره درباره بندها. در واقع، قرارداد از پیش آماده و طرف ضعیف‌تر مجبور به پذیرش آن است.

مثال‌های رایج:

• قراردادهای بیمه

• قرارداد اشتراک اینترنت یا تلفن همراه

• شرایط استفاده از پلتفرم‌های آنلاین

ویژگی‌های قرارداد الحاقی:

• تهیه‌شده توسط یکی از طرفین (معمولاً قوی‌تر یا شرکت‌ها)

• عدم تعادل در قدرت چانه‌زنی

• پذیرش یا رد کلی بدون امکان مذاکره

دیدگاه قانون درباره قرارداد الحاقی:

قانون مدنی ایران به صراحت به قرارداد الحاقی اشاره نکرده، اما رویه قضایی و اصول کلی قراردادها مثل اصل انصاف و حسن نیت در تفسیر آن‌ها اعمال می‌شود.

اگر بندهایی از قرارداد الحاقی به گونه‌ای باشند که به‌طور ناعادلانه‌ای به ضرر یکی از طرفین تمام شود، امکان ابطال آن بندها یا کل قرارداد وجود دارد. در نتیجه، تحلیل و بررسی دقیق این نوع قراردادها قبل از امضا بسیار مهم است.

---

۲۰. قرارداد نامشروع

در حقوق ایران، فقط قراردادهایی معتبرند که موضوع آن‌ها مشروع و قانونی باشد. اگر موضوع یا هدف قرارداد خلاف قانون، اخلاق یا نظم عمومی باشد، آن قرارداد باطل است.

مثال‌هایی از قراردادهای نامشروع:

• قرارداد برای قاچاق کالا یا مواد مخدر

• قرارداد استخدام برای فعالیت‌های غیرقانونی

• قراردادهایی که هدفشان فرار از مالیات یا کلاه‌برداری باشد

ویژگی‌های قرارداد نامشروع:

• باطل بودن از ابتدا

• عدم قابلیت پیگیری در دادگاه

• امکان تعقیب کیفری در موارد خاص

قانون مدنی در ماده ۲۱۷ تصریح کرده است که:

“در معامله لازم نیست که جهت آن ذکر شود ولی اگر ذکر شد باید مشروع باشد و الا معامله باطل است.”

به همین دلیل، اگر در قرارداد اشاره‌ای به هدف انجام شود، آن هدف باید کاملاً مشروع و قانونی باشد.

---

۲۱. داوری در قرارداد

داوری یکی از مهم‌ترین ابزارهای حل‌وفصل اختلافات قراردادی بدون مراجعه به دادگاه است. بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند در قرارداد خود شرطی را درج کنند که در صورت بروز اختلاف، موضوع از طریق داور منتخب طرفین رسیدگی شود.

مزایای داوری:

• سرعت بالاتر نسبت به دادرسی دادگاه

• هزینه کمتر

• حفظ محرمانگی

• تصمیم‌گیری توسط متخصصان حوزه مورد اختلاف

شرایط قانونی داوری:

طبق قانون آیین دادرسی مدنی ایران، برای درج شرط داوری باید:

1. داور یا داوران مشخص یا قابل تعیین باشند.

2. موضوع قرارداد قابلیت ارجاع به داوری داشته باشد (برخی دعاوی فقط باید در دادگاه رسیدگی شوند).

3. شرط داوری واضح و قابل اجرا باشد.

اگر یکی از طرفین از اجرای رأی داور امتناع کند، طرف دیگر می‌تواند از دادگاه بخواهد که اجرای حکم داور را اجباری کند.

در قراردادهای تجاری، درج شرط داوری یک ابزار بسیار مؤثر است و مانع از اطاله دادرسی می‌شود.

---

۲۲. نفع مشروع در قرارداد

نفع مشروع یعنی هرکدام از طرفین قرارداد باید دلیل منطقی، قانونی و مشروعی برای ورود به قرارداد داشته باشند. در غیر این صورت، قرارداد ممکن است غیرقانونی یا باطل تلقی شود.

مثال:

• اگر شخصی ملکی را به نام دیگری خریداری کند، باید نفع مشروع در این معامله داشته باشد، مثل داشتن رابطه کاری یا خانوادگی مشخص.

در حقوق ایران، نفع مشروع بیشتر در دعاوی مرتبط با قراردادهای صوری، وکالت و نمایندگی اهمیت دارد. مثلاً اگر کسی برای دیگری بدون اجازه قرارداد ببندد، باید بتواند ثابت کند که نفع مشروعی در این اقدام داشته است.

---

۲۳. اراده مشترک در تشکیل قرارداد

قرارداد زمانی شکل می‌گیرد که طرفین به‌صورت ارادی و آگاهانه برای انجام یک تعهد توافق کنند. به این توافق، اراده مشترک گفته می‌شود.

شرایط تحقق اراده مشترک:

1. قصد جدی برای بستن قرارداد

2. توافق در اصول و جزئیات مهم

3. آزادی در انتخاب مفاد قرارداد

اراده مشترک هسته اصلی هر قراردادی است و اگر در روند تشکیل آن مشکلی وجود داشته باشد، قرارداد ممکن است باطل یا غیرنافذ شود. مثلاً اگر یکی از طرفین در اثر اشتباه فاحش یا اکراه قرارداد را امضا کرده باشد، اراده واقعی وجود نداشته است.

---

۲۴. قراردادهای پیش‌نویس و تفاهم‌نامه

قبل از انعقاد قرارداد نهایی، طرفین معمولاً توافق‌هایی اولیه انجام می‌دهند که به آن‌ها پیش‌نویس قرارداد یا تفاهم‌نامه (MoU) گفته می‌شود.

تفاوت تفاهم‌نامه و قرارداد:

• تفاهم‌نامه الزام‌آور نیست مگر اینکه طرفین خلاف آن را توافق کنند.

• قرارداد اصلی الزام‌آور است و ضمانت اجرایی دارد.

در بسیاری از پروژه‌ها، ابتدا تفاهم‌نامه تنظیم می‌شود تا کلیات همکاری مشخص شود. سپس قرارداد نهایی با جزئیات کامل تنظیم می‌گردد. این دو مرحله باید به‌وضوح از هم تفکیک شوند تا از سوءتفاهم جلوگیری شود.

---

۲۵. اصل حاکمیت اراده در قراردادها

اصل حاکمیت اراده به این معناست که هر فرد آزاد است با دیگران قرارداد منعقد کند، نوع آن را تعیین نماید و مفاد آن را مشخص کند؛ مشروط بر اینکه این قرارداد مخالف قوانین آمره، اخلاق حسنه یا نظم عمومی نباشد.

این اصل بر مبنای ماده ۱۰ قانون مدنی ایران است که می‌گوید:

“قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد کرده‌اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد، نافذ است.”

محدودیت‌های اصل:

• نمی‌توان با قرارداد، قانون را نقض کرد.

• در برخی حوزه‌ها (مثل حقوق کار یا مصرف‌کننده)، آزادی اراده محدودتر است.

• نمی‌توان با قرارداد، حقوق اساسی افراد را سلب کرد.

در مجموع، این اصل یکی از پایه‌های حقوق قراردادها در ایران و جهان است و انعطاف حقوقی قابل توجهی به طرفین می‌دهد تا طبق نیاز خود توافق کنند.

---

نتیجه‌گیری

شناخت اصطلاحات حقوقی قراردادها، مثل داشتن نقشه در دنیایی پیچیده است. شما اگر بدون شناخت وارد عقد قرارداد شوید، ممکن است در آینده با اصطلاحاتی مواجه شوید که حقوق‌تان را تحت تأثیر قرار دهد. از فسخ و انفساخ گرفته تا معامله فضولی و اسقاط کافه خیارات، هرکدام از این مفاهیم می‌توانند سرنوشت یک قرارداد را تغییر دهند.

اگر شما در ایران زندگی می‌کنید یا قصد دارید با افراد یا شرکت‌های ایرانی قرارداد ببندید، دانستن این اصطلاحات از حالت یک انتخاب اختیاری به یک ضرورت تبدیل می‌شود.

در پایان، برای راحتی شما عزیزان، تمامی اصطلاحات مطرح‌شده در این مقاله به‌صورت یک فایل PDF گردآوری شده که می‌توانید از طریق لینک زیر دانلود نمایید:

📥 دانلود فایل PDF اصطلاحات حقوقی قراردادها

---

سؤالات متداول

۱. آیا قرارداد شفاهی در ایران اعتبار دارد؟

بله، در بسیاری از موارد قرارداد شفاهی معتبر است، ولی اثبات آن بسیار سخت‌تر از قرارداد کتبی است.

۲. چگونه می‌توان یک قرارداد را فسخ کرد؟

اگر قرارداد خیار یا شرط فسخ داشته باشد، یا تخلف طرف مقابل محرز باشد، می‌توان آن را فسخ کرد. گاهی هم قانون اجازه فسخ را می‌دهد.

۳. معامله فضولی چه زمانی نافذ می‌شود؟

زمانی که مالک اصلی آن را تنفیذ (تأیید) کند، معامله نافذ خواهد شد.

۴. آیا شرط اسقاط کافه خیارات همیشه معتبر است؟

در بسیاری از موارد معتبر است، اما اگر به ضرر فاحش یکی از طرفین باشد، ممکن است دادگاه آن را نادیده بگیرد.

۵. آیا می‌توان وجه التزام خیلی بالا در قرارداد تعیین کرد؟

بله، اما اگر مبلغ بسیار نامعقول باشد، ممکن است دادگاه آن را تعدیل کند.

---

دکتر هنگامه عسگری

نویسنده و مشاور و مدیر عامل مؤسسه کار و کسب ویرا ، فعال در ارائه خدمات مشاوره تخصصی حقوق شرکت ها و کار و کسب‌ها و تنظیم انواع قراردادهای اختصاصی و تدریس مباحث وصول مطالبات و موضوعات حقوقی شرکت‌ها.

خدمات  مؤسسه آتی تجارت کار و کسب ویرا

در چهار دپارتمان شامل :

دپارتمان مدیریت امور قراردادی  _  حقوقی شرکت‌‌ها

دپارتمان تنظیم قراردادهای اختصاصی

دپارتمان امور ثبت و تغییرات شرکت‌ها و برندها

دپارتمان آموزش‌های کاربردی (باشگاه مهارت افزایی ویرا)

در کنار مدیران و کار و کسب‌ها، آماده‌ی ارائه‌ی خدمات حقوقی و قراردادی می‌باشد.

–  شما می‌توانید جهت دریافت مشاوره در زمینه‌ی تنظیم قراردادها و امور حقوقی خود، و کسب اطلاعات بیشتر و خرید جدیدترین دوره‌های حقوقی، به محصولات حقوقی سایت هنگامه عسگری مراجعه فرمایید. به علاوه، می‌توانید با ثبت درخواست مشاوره، مشکلات حقوقی خود را به صورت خصوصی با ما در میان بگذارید.

کارشناسان و همکاران ما پاسخگوی شما هستند.

۰۲۱-۲۶۷۶۱۴۸۸

۰۲۱-۲۲۳۸۳۱۰۰

۰۲۱-۲۲۳۸۳۲۰۰

۰۹۳۹۸۵۵۷۵۴۸

همچنین برای مشاهده آخرین ویدئوها و فیلم های آموزشی رایگان حقوقی، می توانید از آپارات، اینستاگرام و یوتیوب ویرا دیدن فرمایید.